تصفیه (حقوق خصوصی)تصفیه از اصطلاحات بکار رفته در علم حقوق بوده و به معنای جمع‌آوری و تعیین میزان اموال ورشکسته و نقد کردن و تقسیم آن در میان طلبکاران است. انجام امور تصفیه طبق قانون تجارت توسط مدیر تصفیه و طبق قانون اداره تصفیه در نقاطی که اداره تصفیه امور ورشکستگی دایر است توسط این اداره انجام می‌گیرد. زمانی که یک شرکت به دلیل ورشکستگی یا تصمیم شرکا و یا اتمام مدت اعتبار آن منحل می‌شود، امور جاری شرکت به واسطه تصفیه تعیین تکلیف می‌گردد. دارایی‌های شرکت پس از انحلال تبدیل به پول نقد شده و سپس دیون و تعهدات و بدهی‌های شرکت از محل دارایی‌های نقد شده، پرداخت شده و پس از آن مازاد باقی مانده اموال میان شرکا به نسبت سهام آن‌ها تقسیم می‌شود. زمانی که حاصل فروش اموال ورشکسته کافی برای هزینه تصفیه به صورت عادی نباشد اداره اقدام به تصفیه اختصاری می‌نماید. فهرست مندرجات۲ - ارگان‌های تصفیه ۳ - اقدامات مربوط به تصفیه ۳.۱ - اقدامات اولیه ۳.۲ - اقدامات تامینی ۳.۲.۱ - جهت حفظ حقوق ورشکسته ۳.۲.۲ - اقدامات برای حفظ حقوق طلبکاران ۴ - ادامه کار تاجر ۴.۱ - براساس قانون اداره تصفیه ۴.۲ - به موجب قانون تجارت ۵ - وضعیت قراردادهای جاری ۶ - تصفیه ورشکستگی ۷ - دعوت از اشخاص ذی‌نفع ۸ - رسیدگی به مطالبات ۹ - وصول مطالبات ۱۰ - قرارداد ارفاقی ۱۱ - تقسیم اموال ۱۲ - تصفیه اختصاری ۱۳ - پانویس ۱۴ - منبع ۱ - تعریفتصفیه در لغت به معنای پالودن، پاک ساختن، بی آلایش کردن، خالص کردن می‌باشد. [۱]
عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، ج۲، تصفیه، تهران، انتشارات امیرکبیر.
در اصطلاح منظور از تصفیه جمع‌آوری و تعیین میزان اموال ورشکسته، سپس نقد کردن و تقسیم آن میان طلبکاران است. [۲]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۰۵، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
از آن جا که تصفیه اموال پس از ورشکستگی معنا پیدا می‌کند، لذا برای تبیین بهتر مطلب ابتدا ورشستگی به معنای اصطلاحی را تعریف می‌کنیم. «ورشکستگی تاجر یا شرکت تجاری در نتیجه ناتوانی از پرداخت وجوهی که بر عهده اوست حاصل می‌شود.(ماده ۴۱۲ قانون تجارت= ق. ت)» در نظام حقوقی ما، تصفیه اموال ورشکسته با استفاده از دو قانون انجام می‌پذیرد: ۱. قانون تجارت ۲. قانون اداره تصفیه امور ورشکستگی. [۳]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۰۵، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
۲ - ارگان‌های تصفیهدر ابتدا ارگان‌های تصفیه را به طور مختصر بررسی می‌کنیم و سپس به بررسی اقدامات مربوط به تصفیه می‌پردازیم. الف) طبق قانون تجارت: تصفیه طبق این قانون توسط مدیر تصفیه انجام می‌پذیرد. مدیر تصفیه توسط دادگاه صادر کننده حکم ورشکستگی تعیین می‌شود. دادگاه همچنین مبادرت به تعیین عضو ناظر می‌پردازد تا بر کار مدیر تصفیه نظارت داشته باشد. مدیر تصفیه، تصفیه را طبق مواد ۴۲۷ و بعد قانون تجارت مصوب ۱۳۱۱ انجام می‌دهد. ب) تصفیه طبق قانون اداره تصفیه: در نقاطی که اداره تصفیه امور ورشکستگی دایر شده است امر تصفیه به وسیله این اداره و طبق مقررات قانون اداره تصفیه ورشکستگی و آیین‌نامه آن انجام می‌پذیرد. [۴]
حسنی، حسن، حقوق تجارت، ص۶۳۶، تهران، میزان، سال ۱۳۸۷، چاپ اول.
در مورد چگونگی اجرای این قوانین لازم است به چند نکته اشاره کنیم: ۱. وظایف اداره تصفیه در همان قانون و آیین‌نامه‌های مربوط به آن که وزارت دادگستری تهیه می‌کند، تعیین می‌شود و در موارد سکوت بر طبق قانون تجارت اقدام خواهد شد. ۲. مدیر تصفیه طبق قانون تجارت عمل می‌کند و هرگاه مساله‌ای مطرح شود و پاسخ آن را در قانون تجارت نباشد، به به قانون اداره تصفیه رجوع می‌کند. ۳. هرگاه بین قانون تجارت و قانون اداره تصفیه تعارضی وجود داشت مدیر تصفیه به قانون تجارت و اداره تصفیه به قانون اداره تصفیه عمل می‌کند. [۵]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۲۴، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
۳ - اقدامات مربوط به تصفیهدر ذیل به انواع اقدامات مربوط به تصفیه اشاره می‌کنیم: ۳.۱ - اقدامات اولیهبرابر ماده ۴۳۴ قانون تجارت دادگاه به عضو ناظر (یا اداره تصفیه به کارمند خود) ماموریت می‌دهد که از کلیه اموال تاجر ورشکسته فورا صورت‌برداری نماید. این صورت‌برداری قاعدتاً باید در یک روز انجام پذیرد. چنان‌چه صورت‌برداری از اموال در یک روز ممکن نباشد، اقدام به مهروموم اموال تاجر می‌شود. [۶]
عرفانی محمود، حقوق تجارت، ج۴، ص۹۷، تهران، میزان، ۱۳۸۲، چاپ اول.
در مهر و موم به ترتیب انبارها، حجره‌ها، صندوق‌ها، اسناد، دفاتر و... مهر و موم می‌شود.(ماده ۴۳۸ ق. ت)۳.۲ - اقدامات تامینیاین اقدامات را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود: ۳.۲.۱ - جهت حفظ حقوق ورشکستهیکی از مهم‌ترین اقداماتی که برای حفظ حقوق ورشکسته انجام می‌گیرید مطالبه دیون ورشکسته می‌باشد. در مورد دیون باید بین دیون حال (دیون حال دیونی است که، موعد بازپرداخت آن فرا رسیده است، دیون مدت‌دار دیونی است که موعد بازپرداخت آن هنوز فرا نرسیده است.) و مدت‌دار تفاوت گذاشت. دیون حال بدهکاران باید فورا مطالبه گردیده و در صورت لزوم در دادگاه صالحه اقامه دعوا شود و در مواردی که طلب ورشکسته به موجب سند تجاری است برخی اقدامات تامینی نظیر اخذ به موقع سند تجاری، اعتراض نکول و اعتراض عدم پرداخت انجام پذیرد. در مورد مطالبات موجل ورشکسته باید صبر نمود تا موعد آن فرا رسد. [۷]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۲۷، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
۳.۲.۲ - اقدامات برای حفظ حقوق طلبکارانتاجر متوقف طبق ماده ۲۱ ق. ا. ت مکلف است خود را در اختیار اداره تصفیه بگذارد مگر اینکه صریحا از این تکلیف معاف شده باشد. در صورت اقتضا اداره تصفیه می‌تواند اقدام به جلب او نماید و چنان‌چه توقیف او لازم شود مقدار توقیف را از دادگاه صادر کننده حکم ورشکستگی بخواهد.(ماده ۴۳۶ ق ت نیز مقرر کرده است.) از دیگر اقداماتی که برای حفظ حقوق طلبکاران انجام می‌شود اینکه، اداره تصفیه می‌تواند از اداره پست، تلگراف و گمرک بخواهد که کلیه مراسلات و بسته‌هایی که به نام تاجر ارسال گردیده به آن اداره بفرستد.(مستفاد از ماده ۱۰ ق. ا. ت) این عمل جهت جلوگیری از اقدام تاجر به انتقال برخی اموال که از این اداره مخفی کرده است می‌باشد. خود تاجر نیز می‌تواند در هنگام باز شدن بسته‌ها حضور داشته باشد. [۸]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۲۹، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
برخی از حقوقدانان بر این باورند که این ماده، شامل مدیر تصفیه نیز می‌باشد. [۹]
عرفانی محمود، حقوق تجارت، ج۴، ص۱۰۰، تهران، میزان، ۱۳۸۲، چاپ اول.
۴ - ادامه کار تاجراز آنجا که رژیم حقوقی حاکم بر اداره تصفیه و مدیر تصفیه در مورد ادامه کار تاجر پس از ورشکستگی متفاوت است، این دو را به طور جداگانه بررسی می‌کنیم: ۴.۱ - براساس قانون اداره تصفیهاداره تصفیه طلبکاران را در اولین جلسه دعوت می‌کند، و از آنان می‌خواهد که نظر خود را ابراز دارند، ولی تصمیم نهایی با اداره تصفیه می‌باشد. این امر از آن جا که ممکن است به ضرر طلبکاران منتهی شود، قابل انتقاد است. لکن از آن جا که جلوگیری از کار تاجر منجر به بیکاری کارگران و از دور بیرون رفتن یک تجارت‌خانه از سیستم اقتصادی می‌باشد قابل دفاع است. در هر صورت باید اداره تصفیه به گونه‌ای تصمیم بگیرد که میان منافع طلبکاران و کارکنان توازن برقرار شود. [۱۰]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۳۱، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
۴.۲ - به موجب قانون تجارتبه خلاف آن چه در ق. ا. ت مقرر است تصمیم گیری در مورد ادامه کار تاجر با طلبکاران است نه با مدیر تصفیه؛ و حضور اکثریت آنان نیز برای رای گیری کافی است (سه چهارم از لحاظ تعداد و کل مبلغ طلب) البته ادامه کار تاجر به وسیله وکیلی است که آنان انتخاب می‌کنند. [۱۱]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۳۱، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
۵ - وضعیت قراردادهای جاریمسلم است قراردادهایی که تاجر قبل از صدور حکم ورشکستگی با اشخاص ثالث منعقد نموده و آن قرارداد‌ها استمرار داشته یا در حال اجرا می‌باشند به محض صدور حکم ورشکستگی فسخ نمی‌شوند، مگر آنکه در مقررات عام قانون مدنی حق خاصی برای طرف‌های معامله با تاجر مقرر شده باشد، مانند حق حبس در عقد بیع. مدیر تصفیه یا اداره تصفیه می‌توانند ثمن این معاملات را پرداخت و آن کالا را دریافت نمایند. ۶ - تصفیه ورشکستگیبرای تصفیه ورشکستگی ابتدا باید از اشخاص ذی‌نفع دعوت به عمل آید، پس از تعیین دارایی ورشکسته، اموال به فروش رسیده و در انتها میان طلبکاران تقسیم می‌شود. این سه را در شش بخش مختلف بررسی می‌کنیم. ۷ - دعوت از اشخاص ذینفعقبل از هر چیز اداره تصفیه (یا مدیر تصفیه) صورتی از طلبکاران تهیه می‌کند. سپس در یکی از روزنامه‌های رسمی یا کثیر الانتشار آگهی به عمل می‌آید که طی آن طلبکارن باید ظرف مدت ۲ ماه طلب خود را به اداره تصفیه ابراز دارند. این مدت برای اشخاصی که خارج از ایران هستند می‌تواند تمدید شود. پس از گذشت دو ماه تنها اسنادی قبول می‌شوند که برای تاخیر آن‌ها عذر موجهی وجود داشته باشد. [۱۲]
قائم مقام فراهانی، محمدحسین، ورشکستگی و تصفیه، ص۱۰۱، تهران، میزان، ۱۳۸۰، چاپ اول.
در آگهی همچنین قید می‌شود که طلبکاران در اولین جلسه‌ای که ظرف ۲۰ روز از زمان آگهی منتشر می‌شود شرکت کنند.طبق ماده ۲۴ ق. ت بوسیله آگهی به بدهکاران متوقف اخطار می‌شود که ظرف دو ماه خود را به اداره تصفیه معرفی کنند. بدهکارانی که از این امر امتناع کنند به جزای نقدی معادل بیست و پنج در صد بدهی به نفع «صندوق ب» (در اداره تصفیه دو صندوق وجود دارد که عواید این اداره به آن صندوق‌ها ریخته می‌شود.) این اداره محکوم می‌شوند همچنین دادگاه می‌تواند آنان را به حبس از ۳ تا ۶ ماه محکوم کند. [۱۳]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۳۷، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم. ۱۳۷
۸ - رسیدگی به مطالباتپس از آگهی و اعلام طلب توسط طلبکاران، اداره تصفیه (یا مدیر تصفیه) شروع به رسیدگی به مطالبات می‌کند. سپس صورتی از مطالبات قبول شده تهیه می‌نماید و آن را از طریق آگهی به اطلاع بستانکاران می‌رساند، همچنین به بستانکاران مردود مستقیما اطلاع می‌دهد. [۱۴]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۴۳، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
پس از انتشار آگهی مزبور معترضین حق دارند ظرف ۲۰ روز در دادگاه صادر کننده حکم ورشکستگی طرح دعوی کنند. [۱۵]
قائم مقام فراهانی، محمدحسین، ورشکستگی و تصفیه، ص۱۰۲، تهران، میزان، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۹ - وصول مطالباتبا توجه به اینکه مطالبات تاجر به خلاف دیونش حال نمی‌شود بنابراین اداره تصفیه (یا مدیر تصفیه) با فرارسیدن موعد طلب باید برای وصول آن اقدام کند و در صورت لزوم در دادگاه صالحه طرح دعوی کند. ۱۰ - قرارداد ارفاقیپس از رسیدگی به مطالبات و قبل از اقدام جهت فروش دارایی ورشکسته، طلبکاران می‌توانند با تاجر قرارداد امضا کنند که طی آن از ادامه تصفیه صرف نظر کنند و در عوض ورشکسته به تجارت خود ادامه دهد و طلب آن‌ها را طی مدت زمان معین پرداخت کند. این قرارداد که قرارداد ارفاقی نام دارد، باید بوسیله نصف بعلاوه یک طلبکارانی که حداقل سه چهارم از کلیه مطالبات را دارا می‌باشند منعقد شود. طلبکارانی که در این قرارداد شرکت نکرده‌اند سهم خود را طبق آنچه از دارایی به طلبکاران می‌رسد دریافت می‌کنند لکن حق مطالبه بقیه طلب خود را ندارند مگر پس از تادیه کامل طلب کسانی که در قرارداد شرکت کرده‌اند. [۱۶]
اسکینی، ربیعا، حقوق تجارت (ورشکستگی و تصفیه امور ورشکسته)، ص۱۵۶، تهران، سمت، ۱۳۸۴، چاپ هشتم.
۱۱ - تقسیم اموالدر هنگام تقسیم اموال، بستانکاران ورشکسته به بستانکار با حق وثیقه، حق رجحان و عادی تقسیم می‌شوند. بستانکارانی که طلب آن‌ها دارای وثیقه باشد نسبت به وجوه حاصل از فروش مال وثیقه مقدم بر سایر طلبکاران می‌باشند. عده‌ای از طلبکاران در هر حال بر دیگر طلبکاران مقدم می‌شوند که به آن‌ها طلبکار با حق رجحان گفته می‌شود از قبیل حقوق خدمه‌خانه برای مدت سال آخر قبل از توقف و همچنین خدمه بنگاه برای مدت شش ماه آخر. پس از پرداخت طلب طلبکاران با حق وثیقه و رجحان مازاد اموال بین بقیه طلبکاران نسبت به طلب تقسیم می‌شود. [۱۷]
قائم مقام فراهانی، محمدحسین، ورشکستگی و تصفیه، ص۱۰۸، تهران، میزان، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۱۲ - تصفیه اختصاریهرگاه حاصل فروش اموال ورشکسته کافی برای هزینه تصفیه به صورت عادی نباشد اداره اقدام به تصفیه اختصاری می‌نماید مگر اینکه یکی از طلبکاران، هزینه تصفیه عادی را بپردازد. در مورد تصفیه اختصاری، متصدی پرونده به انتشار آگهی مبادرت می‌نماید و در آن اعلام می‌دارد که هر کس ادعائی علیه ورشکسته دارد ظرف چهل روز به اداره تصفیه اعلام نماید، سپس به هر ترتیب که منافع بستانکاران اقتضاء کند ـ‌بدون رعایت تشریفات‌ـ اقدام به فروش اموال و تقسیم وجوه حاصله می‌نماید و ختم عمل تصفیه را اعلام می‌دارد. [۱۸]
قائم مقام فراهانی، محمدحسین، ورشکستگی و تصفیه، ص۱۱۰، تهران، میزان، ۱۳۸۰، چاپ اول.
۱۳ - پانویس
۱۴ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «تصفیه»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۹/۱/۲۴. |